52°0’14” N     22°22’47” E

W lapidarium w Krynce znajdują się cztery głazy narzutowe. Z reguły przez głaz narzutowy rozumie się fragment skały o długości osi krótszej nie mniejszej niż 25 cm. Wymiary głazów podane są w Tab. 1.

Fot. 1. Lapidarium w Krynce; fot. M. Górska-Zabielska 2018

1. piaskowiec jotnicki
2. piaskowiec jotnicki
3. granit Småland z południowo-wschodniej Szwecji
4. granit rapakivi z Wysp Alandzkich

Ryc. 1. Schematyczna mapa geologiczna Europy	Ryc. 2. Obszary źródłowe dwóch głazów narzutowych w Krynce (nr 3 i 4) na tle pozostałych głównych obszarów macierzystych narzutniaków przewodnich, występujących współcześnie ponad poziomem morza

Tab. 1. Informacje o głazach narzutowych w Krynce

Prezentowane głazy narzutowe (Fot. 1) w lapidarium w Krynce zostały zerodowane w Skandynawii (Ryc. 1) i wraz z lądolodem skandynawskim przytransportowane na teren gminy Łuków (do żwirowni w Świdrach i Krynce) około 150 tysięcy lat temu.

Dwa głazy z lewej strony lapidarium stanowią przykłady skał osadowych – piaskowców. Dwa egzemplarze po prawej - to głębinowe skały magmowe – granity. Piaskowce są eratykami wskaźnikowymi, tzn. nie można podać jednego konkretnego obszaru źródłowego w Skandynawii, z którego pochodzą. Piaskowce jotnickie, bo o nich tu mowa, mają kilka wychodni i niektóre z nich są powierzchniowo bardzo rozległe. Powstały w wyniku konsolidacji (kompakcji, lityfikacji) luźnych ziaren piasku około 1,3 mld lat temu. Piasek natomiast był produktem wietrzenia skał sfałdowanych podczas procesów górotwórczych 1,8-1,7 mld lat temu. Trzeci od lewej głaz narzutowy to granit Småland z południowo-wschodniej Szwecji (nr 3 na Fot. 1 i na Ryc. 2), z charakterystycznymi dla tego rodzaju skał, niebieskimi kwarcami.

Największy głaz narzutowy w Krynce to granit rapakivi pochodzący z Wysp Alandzkich (nr 4 na Fot. 1 i na Ryc. 2). Jest on łatwo rozpoznawalną skałą dzięki swej charakterystycznej teksturze i strukturze minerałów. Budowę wewnętrzną tej skały widać doskonale na okazie w Krynce. W cieście skalnym o barwie czerwonobrunatnej, wyraźnie są widoczne duże skalenie alkaliczne (5–15 mm) o owoidalnym na ogół kształcie. Są one tej samej barwy, co podstawowa masa skały lub nieco jaśniejsze. Obwódka plagioklazowa (węższa przy mniejszych owoidach skaleni, szersza przy większych) jest barwy szarozielonej, jeżeli nie jest zwietrzała; przy wietrzeniu zmienia barwę na prawie białą. W eratykach, pochodzących z osadów starszego plejstocenu, często jedynymi śladami po otoczce plagioklazowej jest rowek okalający skaleniowe owoidy. Innymi minerałami występującymi w opisywanej skale są zielonoczarna lub czarna hornblenda oraz biotyt, rozrzucony w plamkach i blaszkach do 1 mm średnicy. Kryształy kwarcu są nieliczne (tym mniej, im więcej skaleni), silnie zaokrąglone, dymnoszare, a ich wielkość waha się od 1 do 10 mm. W skład tła skalnego wchodzą te wszystkie minerały, które spotyka się w formie dużych kryształów. Granitów rapakivi z Wysp Alandzkich jest w łukowskich lapidariach więcej. Czytelnik zobaczy je także w Szczygłach Górnych (doskonale widoczne), Dmininie i Strzyżewie (Ryc. 3). 

Granit rapakivi z Wysp Alandzkich jest bardzo obtoczony; wszystkie naroża są zeszlifowane. Jest to efekt oddziaływania wysokoenergetycznego środowiska funkcjonującego w tunelach wewnątrzlodowcowych. Płynące tamtędy wody, pochodzące z topnienia lądolodu od wewnątrz, niosły materiał piaszczysto-żwirowy, który działał jak tarka szlifująca w pierwszej kolejności ostre krawędzie głazu. Bloki skalne o takim kształcie nazywają się otoczakami.

Dodatkowa informacja

Ostatni lądolód, jaki wkroczył na teren Niziny Południowopodlaskiej, zdeponował na jego obszarze, przywleczone ze Skandynawii, głazy narzutowe. Owe narzutniaki stanowią charakterystyczny element krajobrazu polodowcowego Niżu Polskiego. Na ich podstawie wyznacza się granicę zasięgu skandynawskiego lądolodu, która obejmuje strefę czołowomorenową zlodowacenia środkowopolskiego, jakie funkcjonowało w okolicach Łukowa około 150 tysięcy lat temu.

Dzięki niektórym z głazów narzutowych możliwe jest określenie miejsca, z jakiego pochodzą. Określenie macierzystego miejsca występowania narzutniaków (eratyków przewodnich, o czym więcej na tablicach informacyjnych w Zalesiu i Strzyżewie; Ryc. 3), znajdujących się na obszarze Polski, możliwe jest przede wszystkim dzięki badaniom petrograficznym. Głazy narzutowe stanowią bogaty przegląd skał magmowych, osadowych i metamorficznych (więcej na tablicach informacyjnych w Ryżkach i Sulejach; Ryc. 3).

Ze względu na to, że surowiec ten jest łatwo dostępny, zarówno dziś, jak i w ciągu ostatnich kilku wiekach, jest wykorzystywany przede wszystkim w budownictwie. Na pewno znane są Czytelnikowi tzw. kocie łby, czyli nawierzchnia ulicy, placu lub chodnika utwardzona za pomocą układania na niej warstwy przylegających do siebie ściśle fragmentów skał czy kostek kamiennych. Te ostatnie otrzymuje się przez obrobienie naturalnego kamienia narzutowego o odpowiedniej wielkości. Innym przykładem zastosowania narzutniaków w postaci naturalnej lub obrobionej jest zabytkowa architektura kościołów czy murów obronnych na Pomorzu Zachodnim.

Ryc. 3. Lokalizacja zagospodarowanej przestrzeni publicznej gminy Łuków poprzez wybudowanie miejsc przyjaznych rowerzystom