51°54’4” N     22°18’56” E

W lapidarium w Ryżkach znajdują się pięć głazów narzutowych. Jest to najgrubsza frakcja materiału skalnego, jaki został przytransportowany przez lądolód skandynawski.
Z reguły przez głaz narzutowy rozumie się fragment skały o długości osi krótszej nie mniejszej niż 25 cm. Wymiary głazów podane są w Tab. 1.

Fot. 1. Lapidarium w Ryżkach; fot. M. Domańska 2018

1. granit
2. granitognejs
3. granitognejs
4. granitognejs
5. gnejs

Żadna ze skał w Ryżkach nie reprezentuje narzutniaka przewodniego (o czym więcej na tablicach informacyjnych w Zalesiu i Strzyżewie), a więc nie ma podstaw, by wskazać dokładny obszar źródłowy tych skał, poza generalną informację, że pochodzą z podłoża Skandynawii, którą buduje tzw. tarcza bałtycka (Ryc. 1).

Wszystkie znajdujące się tu głazy narzutowe zostały wyeksploatowane z osadów powierzchniowych żwirowni w Świdrach i Krynce, gdzie pozostawił je, około 150 tys. lat temu, ostatni na tym terenie lądolód skandynawski. Ich wymiary podane są w Tab. 1.

Ryc. 1. Schematyczna mapa geologiczna Europy

Tab. 1. Informacje o głazach narzutowych w Ryżkach 

W lapidarium w Ryżkach, najbliżej tablicy informacyjnej, znajduje się granit - jedyny przykład głębinowej skały magmowej; obok trzy granitognejsy – skały przejściowe – już nie magmowe, ale jeszcze nie metamorficzne. Głaz z prawej strony to skała metamorficzna – gnejs wczesnego stadium metamorfizacji, które rozpoznajemy po mało przeobrażonych, nadtopionych minerałach białych skaleni sodowo-wapniowych. Układają się one co prawda w pewien uporządkowany linijny sposób, ale o ich dużej metamorfizacji nie można jeszcze mówić. Prakryształy skaleni miejscami przybierają kształt oczu, które obwiedzione są innymi, kontrastującymi barwą minerałami, stąd o takiej strukturze mówi się – gnejs oczkowy (Fot. 2).

Fot. 2. Fragment gnejsu w Ryżkach (blok skalny stojący po prawej stronie lapidarium) z widoczną strukturą oczkową; fot. M. Górska-Zabielska 2018

Przyglądając się powierzchni głazu narzutowego, można rozpoznać procesy, jakim był on poddawany podczas transportu wewnątrz/pod lądolodem. Często głazy mają wygładzoną powierzchnię, a jedną ze ścian tworzy w przybliżeniu powierzchnia płaska, zwana wygładem glacjalnym. Dwustronny wygład oglądać można na największym bloku skalnym lapidarium w Ryżkach (nr 4 na Fot. 1). Wyrównana powierzchnia mogła powstać w wyniku ścierania (detersji) tej części głazu o krystaliczne podłoże, po którym przemieszczał się lądolód, transportując w stopie omawiany głaz. Wygład mógł powstać także w wyniku ścierania zakotwiczonego w podłożu głazu przez przesuwający się nad nim lądolód.

Dodatkowa informacja

Głazy narzutowe są śladami po epoce glacjalnej, a więc znajdują się wszędzie tam, gdzie w plejstocenie (epoka geologiczna trwająca od ok. 2,6 mln do 11,7 tys. lat temu) rozprzestrzeniały się (kilkakrotnie) lądolody kontynentalne. W Europie nazywamy je lądolodami skandynawskimi, gdyż tam (na obszarze Półwyspu Skandynawskiego) znajdowały się ich centra.

Narzutniaki skandynawskie, znajdowane w Polsce, mogą być reprezentowane przez wszystkie typy petrograficzne skał: magmowe, metamorficzne i osadowe. Wyróżnikami są: skład mineralny, geneza oraz zachodzące procesy skałotwórcze. Skały magmowe (np. granit – Fot. 3, bazalt) powstają w wyniku zakrzepnięcia stopu krzemianowego (magmy) na dużych głębokościach pod powierzchnią ziemi lub na jej powierzchni. Skały osadowe (np. piaskowiec, wapień – Fot. 4) powstają na powierzchni ziemi w wyniku osadzania się elementów mineralnych i organicznych, będących produktami wcześniej powstałych skał magmowych, metamorficznych bądź osadowych. Powstanie skał osadowych umożliwiły warunki panujące na powierzchni ziemi oraz procesy geologiczne jak np. erozja, transport, sedymentacja, depozycja. Skały metamorficzne (np. marmur, gnejs) to z kolei przeobrażone w obrębie skorupy ziemskiej, pod wpływem czynników wysokiego ciśnienia i temperatury skały magmowe, osadowe oraz starsze skały metamorficzne.

Fot. 3. Granit – głębinowa skała magmowa; fot. M. Górska-Zabielska 2003	Fot. 4. Wapień dolnopaleozoiczny z bogatą paleofauną; fot. M. Górska-Zabielska 2003

Wśród głazów narzutowych dominują zdecydowanie skały magmowe głębinowe i metamorficzne. Wyraźna przewaga ilościowa tych skał nad osadowymi wynika z ich większej odporności na niszczenie oraz z budowy geologicznej obszaru macierzystego, z którego pochodzą (obszar tzw. tarczy bałtyckiej).

Wyraźnie mniej jest za to magmowych skał wulkanicznych (ich występowanie na powierzchni terenu jest o wiele rzadsze niż skał głębinowych) oraz skał osadowych. Te ostatnie (niecałe 2%) - bardziej podatne na wietrzenie - nie zachowują się w formie dużych bloków skalnych.

Większość dużych głazów narzutowych występują in situ, to jest w miejscu, w którym wytopiły się one z lądolodu (nastąpiła ich depozycja). Dziś takie głazy występują w lasach, na polach lub w żwirowniach, jak np. w Świdrach czy Krynce w gm. Łuków. Jest to najważniejszy walor poznawczy głazu narzutowego. Niezmienione od czasów depozycji glacjalnej położenie głazu, świadczy o obecności w danym miejscu lądolodu skandynawskiego.

Niestety, postępująca wandalizacja skutkująca zubożaniem środowiska przyrodniczego w piękne okazy głazów narzutowych, zmusza osoby, którym bliska jest ochrona przyrody nieożywionej, do tworzenia ogródków petrograficznych, w których, choć w pozycji ex situ (poza oryginalnym miejscem depozycji glacjalnej), zachowuje się i chroni niemych świadków epoki glacjalnej, które współtworzą georóżnorodność regionu. Stąd idea, by w ośmiu miejscach przyjaznych rowerzystom utworzyć lapidaria, w których prezentowane są dary Skandynawii w postaci pięknych okazów przyrody nieożywionej. Ustawione w reprezentacyjnych miejscach gminy Łuków pełnią przede wszystkim funkcję estetyczną. Ale nie tylko. O innych funkcjach lapidariów dowie się Czytelnik z tablic informacyjnych w Dmininie i Biardach (Ryc. 2). 

Ryc. 2. Lokalizacja zagospodarowanej przestrzeni publicznej gminy Łuków poprzez wybudowanie miejsc przyjaznych rowerzystom