51°55’17” N   22°30’37” E

W lapidarium w Strzyżewie znajdują się cztery głazy narzutowe. Z reguły przez głaz narzutowy rozumie się fragment skały o długości osi krótszej nie mniejszej niż 25 cm. Wymiary głazów podane są w Tab. 1.

Fot. 1. Lapidarium w Strzyżewie; fot. M. Górska-Zabielska 2018

1. granit drobnokrystaliczny
2. granitognejs
3. granit rapakivi z Wysp Alandzkich
4. granit rapakivi z Wysp Alandzkich

W lapidarium w Strzyżewie znajdują się trzy granity i jeden granitognejs. Skały pochodzą z tarczy bałtyckiej, krystalicznego cokołu tarczy wschodnioeuropejskiej (Ryc. 1), skąd, wraz z lądolodem skandynawskim, zostały przytransportowane na teren gminy Łuków (do żwirowni w Świdrach i Krynce) około 150 tysięcy lat temu. Wymiary głazów podane są w Tab. 1. 

Tab. 1. Informacje o głazach narzutowych w Strzyżewie

Ryc. 1. Schematyczna mapa geologiczna Europy	Ryc. 2. Główne obszary źródłowe skandynawskich narzutniaków przewodnich, występujące współcześnie ponad poziomem morza. Zaznaczono obszar alimentacyjny granitów rapakivi z Wysp Alandzkich, które występują  w lapidarium w Strzyżewie

Pierwszy z lewej, największy okaz petrograficzny w lapidarium, to granit drobnokrystaliczny (nr 1 na Fot. 1). Następny to granitognejs (nr 2) – już nie skała magmowa, ale jeszcze nie metamorficzna – z żyłą pegmatytową, charakteryzującą się nierównomiernymi rozmiarami ziarn i dużymi kryształami. Dwie skały z prawej strony kolekcji (nr 3 i 4) to granity rapakivi z Wysp Alandzkich (Ryc. 2) z typowymi dla tej struktury dużymi skaleniami alkalicznymi (5–15 mm) o owoidalnym na ogół kształcie, otoczone obwódką plagioklazową barwy szarozielonej (lub białej, kiedy jest zwietrzała). Wśród minerałów dostrzec można także dymnoszare okrągłe kryształy kwarcu o średnicy od 1 do 10 mm. Granitów rapakivi z Wysp Alandzkich jest w łukowskich lapidariach więcej.

Spójrzmy na tylną, nie eksponowaną, ścianę głazu z prawej (nr 4 na Fot. 1) strony kolekcji. Można tam dostrzec charakterystyczne równolegle ułożone drobne bruzdy i wydłużone nabrzmienia. Są to tzw. mikrożebra (jedna z form mikrorzeźby), które są efektem erozji przez wiatr niosący ziarna piasku i/lub kryształy śniegu/lodu, czyli korazji (Fot. 2). Ten niszczący proces eoliczny oddziaływał na głaz, kiedy on przebywał w suchym i mroźnym środowisku peryglacjalnym na przedpolu kurczącego/wytapiającego się lądolodu.

Fot. 2. Mikrożebra na granicie rapakivi z Wysp Alandzkich w Strzyżewie są efektem korazji, czyli erozji przez strumień wiatrowo-piaszczysto-śnieżny; fot. M. Górska-Zabielska 2018

Wszystkie głaz narzutowe w Strzyżewie mają obtoczony kształt, będący efektem transportu lodowcowego i erozyjnej działalności wód roztopowych w tunelach wewnątrzlodowcowych. Wody te niosły materiał piaszczysto-żwirowy, który działał jak tarka szlifująca w pierwszej kolejności ostre krawędzie głazu. Bloki skalne o takim kształcie nazywają się otoczakami.

Dodatkowa informacja

Ojczyzną skał, które występują w lapidarium w Strzyżewie oraz w siedmiu sąsiednich lokalizacjach gminy Łuków (Ryc. 3), jest Skandynawia. To tam, podłoże geologiczne zbudowane jest z proterozoicznych skał magmowych i metamorficznych (wiek skał sięga 1,8 mld - 600 mln lat) oraz neoproterozoicznych, dolnopaleozoicznych i górnomezozoicznych (wiek skał zamyka się w granicach 600 - 66 mln lat) skał osadowych. O typach petrograficznych skał Czytelnik dowie się z tablicy informacyjnej towarzyszącej głazom narzutowym w Ryżkach i Sulejach (Ryc. 3).

W plejstocenie (epoce geologicznej trwającej od ok. 2,6 mln do 11,7 tys. lat temu) doszło do drastycznego i długotrwałego obniżenia temperatury, co w następstwie spowodowało powstanie olbrzymich lądolodów pokrywających duże powierzchnie kontynentów. Z uwagi na fakt, że lądolód ma zdolności erozyjne, to wiadomo, że przemieszczając się, musiał niszczyć (=egzarować) skały, które zastał na trasie swej wędrówki (=transgresji). Skały te przywleczone przez lądolód skandynawski noszą nazwę narzutniaków lub eratyków (łac. errare – błądzić się, wałęsać).

Niektóre z nich, dzięki łatwo rozpoznawalnym cechom budowy i ułożenia minerałów w skale, noszą nazwę narzutniaków przewodnich. W zespole wszystkich narzutniaków stanowią zaledwie 10%. Można im przyporządkować konkretny obszar źródłowy w Skandynawii, np. Småland, Dalarna (Ryc. 1). Kolejne 30-40% wszystkich przywleczonych przez lądolód skandynawski głazów narzutowych to eratyki wskaźnikowe. Posiadają one, w stosunku do przewodnich, większą liczbę wychodni lub wyraźnie większą jej powierzchnię. Stąd w nazwie eratyka, z przyczyn metodycznych, nie pojawia się nazwa regionalna (bo miejsc, gdzie taka skała ma swoje wychodnie, jest więcej niż jedna). W zamian, w nazwie pojawia się człon, wskazujący na wiek powstania skały, np. wapień dolnopaleozoiczny, dolomit dewoński itp. Pozostała część głazów narzutowych to najczęściej bliżej nieokreślone skały magmowe i metamorficzne, które pochodzą z wychodni zlokalizowanych w południowej Skandynawii.

Wśród głazów narzutowych dominują zdecydowanie skały magmowe głębinowe i metamorficzne. Wyraźna przewaga ilościowa tych skał nad osadowymi wynika z ich większej odporności na niszczenie oraz z budowy geologicznej obszaru macierzystego, z którego pochodzą. Wyraźnie mniej jest za to magmowych skał wulkanicznych (ich występowanie na powierzchni terenu jest o wiele rzadsze niż skał głębinowych) oraz skał osadowych. Te ostatnie (niecałe 2%) - bardziej podatne na wietrzenie - nie zachowują się w formie dużych bloków skalnych.

Wsród wszystkich 25 głazów narzutowych prezentowanych na skwerkach petrograficznych w gminie Łuków, zdecydowanie dominują skały magmowe głębinowe i metamorficzne. W Krynce są zaledwie dwa okazy skał osadowych. Nie ma ani jednego przedstawiciela skały magmowej wylewnej.

Uwzględniając lokalizację lapidarium w sąsiedztwie strzyżewskiej szkoły, należy koniecznie wspomnieć, że głazy narzutowe należą do dziedzictwa geologicznego regionu. Ich znaczenie jest wielorakie: edukacyjne, poznawcze, estetyczne. Głazy pełnią funkcję kulturową i konserwatorską. Współkształtują wizerunek miasta/wsi, które zagospodarowuje elementy przyrody nieożywionej do pełnienia funkcji (geo)turystycznych z zachowaniem zasad ochrony przyrody.

Ryc. 3. Lokalizacja zagospodarowanej przestrzeni publicznej gminy Łuków poprzez wybudowanie miejsc przyjaznych rowerzystom