51°57’33” N   22°26’3” E

W lapidarium w Sulejach znajdują się cztery głazy narzutowe. Z reguły przez głaz narzutowy rozumie się fragment skały o długości osi krótszej nie mniejszej niż 25 cm. Wymiary głazów podane są w Tab. 1. Głazy narzutowe to tylko część materiału skalnego, jaki został przywleczony (przytransportowany) przez lądolody. Ich nazwę – głazy narzutowe, w skrócie „narzutniaki”, tłumaczy fakt, że zostały one naniesione (narzucone) przez lądolód. Często spotyka się inną nazwę takich głazów, a mianowicie „eratyki”, która z kolei pochodzi od łacińskiego słowa errare, co oznacza „błądzić, wałęsać się”.

Fot. 1. Lapidarium w Sulejach; fot. M. Gorska-Zabielska 2018

1. granit kwarcowy pochodzący z Wysp Alandzkich
2. granit drobnoziarnisty
3. granit Småland z południowo-wschodniej Szwecji
4. prawdopodobnie granit Småland z południowo-wschodniej Szwecji

Wszystkie głazy narzutowe w lapidarium w Sulejach to granity. Są to głębinowe skały magmowe (Fot. 1). Pochodzą z tarczy bałtyckiej, krystalicznego cokołu tarczy wschodnioeuropejskiej (Ryc. 1), skąd, wraz z lądolodem skandynawskim, zostały przytransportowane na teren gminy Łuków (do żwirowni w Świdrach i Krynce) około 150 tysięcy lat temu.

Charakterystyczna struktura i tekstura skał pozwala stwierdzić, że głaz narzutowy nr 1 (Fot. 1; Ryc. 2) został wyegzarowany z podłoża Wysp Alandzkich, a głazy narzutowe nr 3 i 4 – z podłoża południowo-wschodniej Szwecji, tj. regionu Småland.

Tab. 1. Informacje o głazach narzutowych w Sulejach 

Ryc. 1. Schematyczna mapa geologiczna Europy	Ryc. 2. Obszary źródłowe trzech głazów narzutowych w Sulejach (1, 3, 4) na tle pozostałych głównych obszarów macierzystych narzutniaków przewodnich, występujących współcześnie ponad poziomem morza

Dwa obiekty z lewej strony (1, 2) są skolonizowane florą epilityczną. Dwa z prawej - noszą ślady zapisu erozyjnego oddziaływania na powierzchnię skały strumienia wiatrowo-piaszczysto-śnieżnego w postaci mikrożeber eolicznych (3) i zeszlifowanej korazyjnie grani (4).

Oba głazy narzutowe z prawej strony cechuje obecność w partii szczytowej wygładzonej, zeolizowanej powierzchni skalnej. Na powierzchni trzeciej skały wprawne oko dostrzeże mikrożebra eoliczne (równoległe do siebie wydłużone płytkie wąskie bruzdy oddzielone długimi wybrzuszeniami), powstałe w wyniku korazji czyli niszczenia, szorowania powierzchni tej skały przez transportowany w strumieniu wiatrowym materiał pylasto-piaszczysty wespół z przemarzniętym śniegiem i kryształkami lodu. Długotrwałe niszczące oddziaływanie takiego strumienia wiatrowego z jednego kierunku prowadzi do powstania grani na powierzchni skały. Taką grań dostrzec można na górnej powierzchni największej skały w lapidarium w Sulejach. Kształt skały upoważnia nas do nazwania jej graniakiem (Fot. 2).

Fot. 2. Długotrwałe niszczące oddziaływanie strumienia wiatrowo-piaszczysto-śnieżnego z jednego kierunku prowadzi do powstania grani na powierzchni skały. Kształt granitu w Sulejach upoważnia do nazwania jej graniakiem; fot. M. Górska-Zabielska

W centralnej części wsi Suleje znajduje się pojedynczy głaz narzutowy, który pełni równocześnie funkcję kulturową, historyczną i estetyczną. Postawiony został w 100-lecie odzyskania przez Polskę niepodległości. Pod względem petrograficznym jest granitem, a więc głębinową skałą magmową, przywleczoną na teren południowego Podlasia przez lądolód skandynawski około 150 tysięcy lat temu.

Bliższa obserwacja skały powoli dostrzec zeolizowane, czyli zeszlifowane miejsca na powierzchni skały. Wszystkie wystające, wypukłe fragmenty powierzchni skalnej skały były narażone na niszczące oddziaływanie strumieni wiatrowo-piaszczysto-śnieżnych w okresie, kiedy głaz znajdował się w strefie mroźnego i suchego klimatu na przedpolu kurczącego się lądolodu. Głaz waży nieco powyżej 1 tony. 

Dodatkowa informacja

Głazy narzutowe są śladami po epoce glacjalnej, a więc znajdują się wszędzie tam gdzie w plejstocenie (epoka geologiczna trwająca od ok. 2,6 mln do 11,7 tys. lat temu) rozprzestrzeniały się (kilkakrotnie) lądolody kontynentalne. W Europie nazywamy je lądolodami skandynawskimi, gdyż tam (na obszarze Półwyspu Skandynawskiego; Ryc. 2) znajdowały się ich centra. Głazy narzutowe to najgrubsza frakcja materiału skalnego, jaki został przywleczony (przytransportowany) przez lądolody. Z reguły jest to fragment skały, którego oś krótsza ma co najmniej 25 cm długości. A więc są to stosunkowo duże bloki skalne.

Narzutniaki skandynawskie, znajdowane w Polsce, mogą być reprezentowane przez wszystkie typy petrograficzne skał: magmowe, metamorficzne i osadowe. Wyróżnikami są: skład mineralny, geneza oraz zachodzące procesy skałotwórcze. Skały magmowe (np. granit – Fot. 3) powstają w wyniku zakrzepnięcia stopu krzemianowego (magmy) na dużych głębokościach pod powierzchnią ziemi lub na jej powierzchni. Skały osadowe (np. piaskowiec, wapień – Fot. 4) powstają na powierzchni ziemi w wyniku osadzania się elementów mineralnych i organicznych, będących produktami wcześniej powstałych skał magmowych, metamorficznych bądź osadowych. Powstanie skał osadowych umożliwiły warunki panujące na powierzchni ziemi oraz procesy geologiczne jak np. erozja, transport, sedymentacja, depozycja. Skały metamorficzne (np. marmur, gnejs) to z kolei przeobrażone w obrębie skorupy ziemskiej, pod wpływem czynników wysokiego ciśnienia i temperatury skały magmowe, osadowe oraz starsze skały metamorficzne.

Wśród głazów narzutowych dominują zdecydowanie skały magmowe głębinowe i metamorficzne. Wyraźna przewaga ilościowa tych skał nad osadowymi wynika z ich większej odporności na niszczenie oraz z budowy geologicznej obszaru macierzystego, z którego pochodzą (obszar tzw. tarczy bałtyckiej; Ryc. 1).

Wyraźnie mniej jest za to magmowych skał wulkanicznych (ich występowanie na powierzchni terenu jest o wiele rzadsze niż skał głębinowych) oraz skał osadowych. Te ostatnie (niecałe 2%) - bardziej podatne na wietrzenie - nie zachowują się w formie dużych bloków skalnych. 

Fot. 3. Granit – głębinowa skała magmowa; fot. M. Górska-Zabielska 2003	Fot. 4. Wapień dolnopaleozoiczny ze skamieniałościami; fot. M Górska-Zabielska 2003

Większość dużych głazów narzutowych występuje in situ, to jest w miejscu, w którym wytopiły się one z lądolodu (nastąpiła ich depozycja). Dziś takie głazy występują w lasach, na polach lub w żwirowniach, jak np. w Świdrach czy Krynce w gm. Łuków. Jest to najważniejszy walor poznawczy głazu narzutowego. Niezmienione od czasów depozycji glacjalnej położenie głazu, świadczy o obecności w danym miejscu lądolodu skandynawskiego.

Niestety, postępująca wandalizacja skutkująca zubożaniem środowiska przyrodniczego w piękne okazy głazów narzutowych, zmusza osoby, którym bliska jest ochrona przyrody nieożywionej, do tworzenia ogródków petrograficznych, w których, choć w pozycji ex situ (poza oryginalnym miejscem depozycji glacjalnej), zachowuje się i chroni niemych świadków epoki glacjalnej, które współtworzą georóżnorodność regionu. Stąd idea utworzenia ośmiu lapidariów w okolicach Łukowa, by, poza zagospodarowaniem miejsc przyjaznych rowerzystom, zachować od zniszczenia te piękne okazy przyrody nieożywionej. O innych funkcjach lapidariów dowie się Czytelnik z tablic informacyjnych w Dmininie i Biardach Ryc. 3).

Ryc. 3. Lokalizacja zagospodarowanej przestrzeni publicznej gminy Łuków poprzez wybudowanie miejsc przyjaznych rowerzystom