51°51’55” N   22°20’17” E

W lapidarium w Szczygłach Górnych znajdują się cztery głazy narzutowe. Z reguły przez głaz narzutowy rozumie się fragment skały o długości osi krótszej nie mniejszej niż 25 cm. Wymiary głazów podane są w Tab. 1. Głazy narzutowe to tylko część materiału skalnego, jaki został przywleczony (przytransportowany) przez lądolody. Ich nazwę – głazy narzutowe, w skrócie „narzutniaki” - tłumaczy fakt, że zostały one naniesione (narzucone) przez lądolód. Często spotyka się inną nazwę takich głazów, a mianowicie „eratyki”, która z kolei pochodzi od łacińskiego słowa errare, co oznacza „błądzić, wałęsać się”.

Fot. 1. Lapidarium w Szczygłach Górnych; fot. M. Górska-Zabielska 2018

1. granit rapakivi z Wysp Alandzkich
2. granit z wygładem lodowcowym na froncie
3. granit rapakivi z Wysp Alandzkich
4. granit Småland z pd.-wsch. Szwecji

Tab. 1. Informacje o głazach narzutowych w Szczygłach Górnych 

Warto zwrócić tu uwagę, że największy głaz narzutowy w Szczygłach Górnych jest równocześnie największym spośród wszystkich 33 okazów w łukowskich lapidariach. Waży prawie 1,5 tony i ma 0,5m³ objętości. 

Ryc. 1. Schematyczna mapa geologiczna Europy	Ryc. 2. Obszary źródłowe trzech głazów narzutowych w Szczygłach Górnych na tle pozostałych głównych obszarów macierzystych narzutniaków przewodnich, występujących współcześnie ponad poziomem morza

Podczas wędrówki ze Skandynawii (a dokładniej - z tarczy bałtyckiej – Ryc. 1) na teren południowego Podlasia, głazy musiały być transportowane w tunelach wewnątrz lądolodu, wypełnionych wodą i materiałem mineralnym, w których panowało środowisko wysokoenergetyczne. Głazy uderzając o siebie, szlifowane drobniejszym materiałem mineralnym, wraz z przebytą odległością, nabywały obtoczonego kształtu. Takie skały nazywają się otoczakami. Są nimi wszystkie cztery bloki skalne w lapidarium w Szczygłach Górnych.

W lapidarium w Szczygłach Górnych znajdują się dwa granity rapakivi z Wysp Alandzkich (nr 1 i 3 na Fot. 1 i na Ryc. 2). Są to łatwo rozpoznawalne skały dzięki swej charakterystycznej teksturze i strukturze minerałów (Fot. 2). W cieście skalnym o barwie czerwonobrunatnej, wyraźnie są widoczne duże skalenie alkaliczne (5–15 mm) o owoidalnym na ogół kształcie. Są one tej samej barwy, co podstawowa masa skały lub nieco jaśniejsze. Obwódka plagioklazowa (węższa przy mniejszych owoidach skaleni, szersza przy większych) jest barwy szarozielonej, jeżeli nie jest zwietrzała; przy wietrzeniu zmienia barwę na prawie białą. W eratykach, pochodzących z osadów starszego plejstocenu, często jedynymi śladami po otoczce plagioklazowej jest rowek okalający skaleniowe owoidy. Innymi minerałami występującymi w opisywanej skale są zielonoczarna lub czarna hornblenda oraz biotyt, rozrzucony w plamkach i blaszkach do 1 mm średnicy. Kryształy kwarcu są nieliczne (tym mniej, im więcej skaleni), silnie zaokrąglone, dymnoszare, a ich wielkość waha się od 1 do 10 mm. W skład tła skalnego wchodzą te wszystkie minerały, które spotyka się w formie dużych kryształów.

Fot. 2. Granit rapakivi z Wysp Alandzkich jest reprezentowany w dwóch głazach narzutowych w lapidarium w Szczygłach Górnych. W centralnej części fotografii doskonale widać strukturę rapakivi; widać ponadto rozmieszczone równomiernie na powierzchni całej skały okrągłe, dymno-szare kryształy kwarcu; fot. M. Górska-Zabielska 2018

Dodatkowa informacja

Ostatni lądolód, jaki wkroczył na teren południowego Podlasia, zdeponował na jego obszarze, przywleczone ze Skandynawii, głazy narzutowe. Owe narzutniaki stanowią charakterystyczny element krajobrazu polodowcowego Niżu Polskiego. Na ich podstawie wyznacza się granicę zasięgu skandynawskiego lądolodu, która obejmuje strefę czołowomorenową zlodowacenia środkowopolskiego, jakie funkcjonowało w okolicach Łukowa około 150 tysięcy lat temu.

Dzięki niektórym z głazów narzutowych możliwe jest określenie miejsca, z jakiego pochodzą. Określenie macierzystego miejsca występowania narzutniaków (eratyków przewodnich, o czym więcej na tablicach informacyjnych w Zalesiu i Strzyżewie; (Ryc. 3), znajdujących się na obszarze Polski, możliwe jest przede wszystkim dzięki badaniom petrograficznym. Głazy narzutowe stanowią bogaty przegląd skał magmowych, osadowych i metamorficznych (więcej na tablicach informacyjnych w Ryżkach i Sulejach; Ryc. 3).

Ze względu na to, że surowiec ten jest łatwo dostępny, zarówno dziś, jak i w ciągu ostatnich kilku wiekach, jest wykorzystywany przede wszystkim w budownictwie. Na pewno znane są Czytelnikowi tzw. kocie łby, czyli nawierzchnia ulicy, placu lub chodnika utwardzona za pomocą układania na niej warstwy przylegających do siebie ściśle fragmentów skał czy kostek kamiennych. Te ostatnie otrzymuje się przez obrobienie naturalnego kamienia narzutowego o odpowiedniej wielkości. Innym przykładem zastosowania narzutniaków w postaci naturalnej lub obrobionej jest zabytkowa architektura kościołów czy murów obronnych na Pomorzu Zachodnim.