51°55’56” N   22°19’3” E

W lapidarium w Zalesiu znajdują się cztery głazy narzutowe. Z reguły przez głaz narzutowy rozumie się fragment skały o długości osi krótszej nie mniejszej niż 25 cm. Wymiary głazów podane są w Tab. 1. Głazy narzutowe to tylko część materiału skalnego, jaki został przywleczony (przytransportowany) przez lądolody. Ich nazwę – głazy narzutowe, w skrócie „narzutniaki”, tłumaczy fakt, że zostały one naniesione (narzucone) przez lądolód. Często spotyka się inną nazwę takich głazów, a mianowicie „eratyki”, która z kolei pochodzi od łacińskiego słowa errare, co oznacza „błądzić, wałęsać się”.

Fot. 1. Lapidarium w Zalesiu; fot. M. Domańska 2018 

1. granit kwarcowy pochodzący z Wysp Alandzkich
2. gnejs
3. granit
4. gnejs

Głazy narzutowe w lapidarium w Zalesiu reprezentują głębinowe skały magmowe i metamorficzne (Fot. 1). Pochodzą z tarczy bałtyckiej, krystalicznego cokołu tarczy wschodnioeuropejskiej (Ryc. 1), skąd, wraz z lądolodem skandynawskim, zostały przytransportowane na teren gminy Łuków (do żwirowni w Świdrach i Krynce) około 150 tysięcy lat temu. 

Tab. 1. Informacje o głazach narzutowych w Zalesiu 

Ryc. 1. Schematyczna mapa geologiczna Europy	Ryc. 2. Obszar źródłowy alandzkiego granitu kwarcowego (nr 1) na tle pozostałych głównych obszarów macierzystych narzutniaków przewodnich, występujących współcześnie ponad poziomem morza

Wśród czterech głazów narzutowych w Zalesiu na uwagę zasługuje pierwszy po lewej, granit kwarcowy pochodzący z wychodni zlokalizowanych na Wyspach Alandzkich (nr 1 na Ryc. 2).

O takim pochodzeniu świadczy czerwona barwa skaleni potasowych, które dominują w obrazie strukturalnym skały oraz zaokrąglone szare kryształy kwarcu. Minerały kwarcu najczęściej otaczają pierścieniowo duże kryształy skaleni, tworząc strukturę pyterlitową (okręgi na Fot. 1).

Fot. 2. Granit kwarcowy w Zalesiu przytransportowany przez lądolód skandynawski ok. 150 tys. lat temu z obszaru Wysp Alandzkich. Na rycinie okręgami zaznaczono strukturę pyterlitową oraz strzałkami wskazano kilka przykładów okrągłych kryształów szarego kwarcu; fot. M. Górska-Zabielska, 2018

Największy wśród głazów narzutowych w Zalesiu to gnejs z odróżniającą się kolorystycznie żyłą skaleni potasowych. Nie jest narzutniakiem przewodnim. Pochodzi z krystalicznego podłoża Skandynawii. Waży niewiele ponad 1 tonę (Tab. 1).

Warto dodać, że stojący nieopodal, dużo większy, głaz narzutowy z jubileuszową tablicą (100-lecie odzyskania przez Polskę niepodległości) jest przykładem granitognejsu, a więc skały prezentującej etap przejściowy miedzy magmowym a metamorficznym typem petrograficznym. Blok skalny waży 2,6 tony i ma prawie 1 m³ objętości.

Z uwagi na dość powszechne zjawisko wandalizmu, cięcia okazów na płyty chodnikowe czy blaty kuchenne, a czasem wręcz usuwania głazów narzutowych, elementów o charakterze wyjątkowym, często niepowtarzalnym, z naturalnego środowiska, czyni się starania o zachowanie tego rodzaju dziedzictwa przyrody nieożywionej w postaci kolekcji głazów narzutowych w formie ogródka petrograficznego, zwanego inaczej lapidarium (łac. lapidarius – kamienny) petrograficznym. O takich głazach narzutowych mówi się, że występują ex situ, czyli poza miejscem oryginalnej depozycji. Tak jest i w przypadku Zalesia oraz pozostałych siedmiu lokalizacji skwerków petrograficznych na terenie gminy Łuków (Ryc. 3).

Ryc. 3. Lokalizacja zagospodarowanej przestrzeni publicznej gminy Łuków poprzez wybudowanie miejsc przyjaznych rowerzystom

Dodatkowa informacja

Ojczyzną skał, które występują w lapidarium w Zalesiu oraz w siedmiu sąsiednich lokalizacjach gminy Łuków (Ryc. 3), jest Skandynawia. To tam, podłoże geologiczne zbudowane jest z proterozoicznych skał magmowych i metamorficznych (wiek skał sięga 1,8 mld - 600 mln lat) oraz neoproterozoicznych, dolnopaleozoicznych i górnomezozoicznych (wiek skał zamyka się w granicach 600 - 66 mln lat) skał osadowych. O typach petrograficznych skał Czytelnik dowie się z tablicy informacyjnej towarzyszącej głazom narzutowym w Ryżkach i Sulejach.

W plejstocenie (epoce geologicznej trwającej od ok. 2,6 mln do 11,7 tys. lat temu) doszło do drastycznego i długotrwałego obniżenia temperatury, co w następstwie spowodowało powstanie olbrzymich lądolodów pokrywających duże powierzchnie kontynentów. Z uwagi na fakt, że lądolód ma zdolności erozyjne, to wiadomo, że przemieszczając się, musiał niszczyć (=egzarować) skały, które zastał na trasie swej wędrówki (=transgresji). Skały te przywleczone przez lądolód skandynawski noszą nazwę narzutniaków lub eratyków (łac. errare – błądzić się, wałęsać).

Niektóre z nich, dzięki łatwo rozpoznawalnym cechom budowy i ułożenia minerałów w skale, noszą nazwę narzutniaków przewodnich. W zespole wszystkich narzutniaków stanowią zaledwie 10%. Można im przyporządkować konkretny obszar źródłowy w Skandynawii, np. Småland, Wyspy Alandzkie (Ryc. 1). Kolejne 30-40% wszystkich przywleczonych przez lądolód skandynawski głazów narzutowych to eratyki wskaźnikowe. Posiadają one, w stosunku do przewodnich, większą liczbę wychodni lub wyraźnie większą jej powierzchnię. Stąd w nazwie eratyka, z przyczyn metodycznych, nie pojawia się nazwa regionalna (bo miejsc, gdzie taka skała ma swoje wychodnie, jest więcej niż jedna). W zamian, w nazwie pojawia się człon, wskazujący na wiek powstania skały, np. wapień dolnopaleozoiczny, dolomit dewoński itp. Pozostała część głazów narzutowych to najczęściej bliżej nieokreślone skały magmowe i metamorficzne, które pochodzą z wychodni zlokalizowanych w południowej Skandynawii.

Wśród głazów narzutowych dominują zdecydowanie skały magmowe głębinowe i metamorficzne. Wyraźna przewaga ilościowa tych skał nad osadowymi wynika z ich większej odporności na niszczenie oraz z budowy geologicznej obszaru macierzystego, z którego pochodzą. Wyraźnie mniej jest za to magmowych skał wulkanicznych (ich występowanie na powierzchni terenu jest o wiele rzadsze niż skał głębinowych) oraz skał osadowych. Te ostatnie (niecałe 2%) - bardziej podatne na wietrzenie - nie zachowują się w formie dużych bloków skalnych.

Wśród wszystkich 33 głazów narzutowych prezentowanych w lapidariach petrograficznych w gminie Łuków, zdecydowanie dominują skały magmowe głębinowe i metamorficzne. W Krynce są zaledwie dwa okazy skał osadowych. Nie ma ani jednego przedstawiciela skały magmowej wylewnej.